5.2.8. Uygurlarda Budizm
Adı ilk defa Orhun Kitabeleri’nde geçen Uygurlar, Doğu Göktürk Devleti’ne karşı bir isyanda bulunmuşlardır. İsyanı Kül Tigin ve Bilge Kağan bastırmıştır. Bilge Kağan 734 yılında öldüğünde baskıların, devamı gelir ve Göktürkler buna boyun eğmek zorunda kalırlar. Bunun üstüne kurulan Uygur Devleti, Gök Tanrı inancına sahiptir sonra Budizm ve Maniheizm gibi dinleri de kabul etmişlerdir. Buradan çıkarabiliriz ki, Uygurlar dini çok serbest bırakmış, sürekli dinlerini değiştirip, büründükleri dini de yaymaya çalışmıştır. Uygurlar içinde Budizm etkisinin fazlaca olduğu eserler bırakmıştır. Bu eserleri de konularına göre üçe ayırmıştır:
1. Çatikler
2.Sudurlar
3.Diğer eserler
“1-Çatikler: Buda’nın hayat hikâyelerini ihtiva eden Çatikler,”Burkan” rahipleri tarafından cemaate anlatılır. Bunlar arasında “Prens Kalyanamkara” ve “Panamkara” hikâyesi adıyla meşhur olan “Edgu Ögli Tigin” ile “Ayig Ögli Tigin” (iyi düşünceli şehzade ile kötü düşünceli şehzade) en tanınmış “Çatikler” den biridir. Altun Yaruk içinde de bazı Çatikler vardır. Bunların en meş hurlarından biri “Şehzade ile Aç Pars” hikâyesidir. “Danti Pali Beg ve Çeştani Beg” adlı eserlerle birlikte “Maytrisimit”i de Çatikler arasında zikredebiliriz.
2.Sudurlar: Uygur Türkçesi’nde “Sudur” olarak anılan bu eserler, Buda’nın veya diğer Burkanlar’ın vaazlarını içine alan “Burkancilik”la ilgili inanışları, Burkancılığın esaslarını, inanç ve pratiklerini içine alan dinî eserlerdir. Uygurcaya çevrilmiş en meşhuru ise, Altun Yaruk’ur. Uygurlar arasında çok yayılmış olan dini bir eser de “Sekiz Yükmek” (sekiz tomar) adlı sudurdur. Burkancılığa ait dini, ah laki inanışlarla bazı pratik bilgileri içerir.
3. Diğer eserler: Burkancılıkta, “Vinaya” ve “Abhidharma” denilen eserler de vardır. Burkan rahiplerine yaşayış kurallarını anlatan Vinaya’ların Uygurca tercümesine rastlanmıştır. Abhid harmalar yani Burkan felsefesi ile ilgili tövbe duaları da, Burkanci Uygur edebiyatının ayrı bir türüdür. Ayrıca günah çıkarma duası olarak bilinen Ksanti Kilguluk Nom denilen bu eserlerde, geçmiş hayatlardaki günahlar için bağışlanma dilenir.Uygur Budizmi, Tantrik Budizm’in politeist eğilimlerini monist-panteist bir yo rumla dile getirmektedir. Bir kısım araştırıcılar bu monist-pante ist görüşlerin, Türk-İslâm sufiliğinin vahdet-i vücud tasavvurunu çağrıştırdığı kanaatindedirler. Zaten oradaki Kalacakra (zaman çarkı) tasavvuru, Karahanlı devri Türk edebiyatında “Evren” (zamanı döndüren felek ejderi) şekline dönüşecektir.” (Güngör,2020:159)
Uygurlar daha çok görüldüğü gibi Budizm temalı bir edebiyat ve sanat bırakmıştır. İleri zamanlarda iç karışıklıkların olması din kaynaklı sıkıntılardan dolayı olmuştur. Bir ara yabancı dinleri yasaklama yoluna gitmişlerdir (Güngör,2020:157-161) .
